Σταυρόλεξο, παιχνίδι μυαλού και γνώσης

Ήταν μόλις 21 Δεκεμβρίου του 1913, όταν ο Arthur Wynne, δημοσιογράφος από το Λίβερπουλ, δημιούργησε το πρώτο «σύγχρονο» σταυρόλεξο, για να γεμίσει το ψυχαγωγικό ένθετο της Κυριακάτικης έκδοσης της εφημερίδας «New York World», στην οποία εργαζόταν ως συντάκτης. Εκμεταλλευόμενος τη νέα τεχνολογία, που του έδινε τη δυνατότητα να τυπώνει κενά πλέγματα με χαμηλό κόστος, δημιούργησε ένα πλέγμα σε σχήμα ρόμβου με 32 κενά τετραγωνάκια, τα οποία θα συμπληρώνονταν με τη βοήθεια συγκεκριμένων στοιχείων που δίνονταν στους αναγνώστες. Το πρώτο αυτό σταυρόλεξο,το οποίο ονόμασε «Word-Cross», έμοιαζε αρκετά σε μορφή στο σταυρόλεξο που γνωρίζουμε σήμερα, ωστόσο είχε κάποιες διαφορές. Για παράδειγμα, δεν διέθετε μαύρα τετράγωνα, αλλά και η «θέση» των στοιχείων δεν δινόταν με την ένδειξη «2 οριζόντια ή 2 κάθετα», αλλά με συνδυασμούς αριθμών, όπως «2-3», όπου η απάντηση πρέπει να γραφτεί στα τετραγωνάκια ανάμεσα στο 2 και στο 3. Ήδη από την επόμενη μέρα  κυκλοφορίας της εφημερίδας, οι αναγνώστες άρχισαν να ζητούν επιτακτικά νέα τέτοια πάζλ λέξεων και η αρχή της σταυρολεξομανίας ήταν γεγονός!

Πρόδρομος του σταυρόλεξου. Για να είμαστε δίκαιοι, το σταυρόλεξο δεν εμφανίστηκε ως παρθενογένεση. Παιχνίδια με λέξεις υπήρχαν από την αρχαιότητα, τα οποία ήταν κυρίως σε μορφή ακροστιχίδας, «τετραγώνων λέξεων» και γρίφων. Το πρώτο πλέγμα λέξεων το βρίσκουμε σε ιερογλυφική γραφή στον τάφο του Φαραώ Ραμσή IV (περ. 1000 π.Χ.). Πολύ γνωστό είναι επίσης το «Sator Square», το πρώτο «τετράγωνο λέξεων» , το οποίο ανακαλύφθηκε στα ερείπια της Πομπηίας, το οποίο αποτελείται από πέντε λέξεις «Sator Apero Tenet Opera Rotas» στα ελληνικά : «Ο αγρότης Άπεροδουλεύει το άροτρο», τοποθετημένες συμμετρικά σε ένα τετράγωνο 5 Χ 5,έτσι ώστε να διαβάζονται από κάθε κατεύθυνση. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι λάτρευαν τα παζλ λέξεων και δημιουργούσαν πολλές φράσεις σε καρκινική γραφή. Παρόμοια διάθεση βλέπουμε και στους Βυζαντινούς με τη χρήση διάφορων αντίστοιχων καρκινικών φράσεων, με την πιο γνωστή, το «Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν», να βρίσκεται στην ΑγίαΣοφία στην Κωνσταντινούπολη. Κατά τον Μεσαίωνα στο «Sator Square» και σε αντίστοιχες συμμετρικές φράσεις, αποδόθηκαν μαγικές ιδιότητες και χρησιμοποιούνταν ως γούρια και θεραπευτικά μέσα.

 Επίσης τον 10^ο αιώνα, κυκλοφόρησε το Exeter Book ένα χειρόγραφο σε Παλαιό-Αγγλική γλώσσα, που, πέρα από άλλα, περιελάμβανε περίπου 100 γρίφους σε μορφή ποιήματος. Τον 19^ο αιώνα τα παιχνίδια με λέξεις ήταν πολύ δημοφιλή στη Βικτωριανή Αγγλία και αρκετοί είναι αυτοί που ισχυρίζονται πως ήδη από τότε είχε αρχίσει να χαράζεται ο δρόμος για το σύγχρονο σταυρόλεξο. Λέγεται πως η Βασίλισσα Βικτώρια δημιούργησε το «Windsor Enigma», όπου ζητά από τους υπηκόους της, να απαντήσουν στις ερωτήσεις, με την προϋπόθεση, ότι θα σχηματίζεται σε ακροστιχίδα με τα αρχικά γράμματα μια πόλη της Αγγλίας και με τα τελικά γράμματα (από κάτω προς τα πάνω), ο λόγος για τον οποίο είναι γνωστή αυτή η πόλη.

Η ευρωπαϊκή μόδα και το «Βέτο» των εργοδοτών. Στις 2 Νοεμβρίου του 1924, έντεκα χρόνια μετά, η νέα μόδα πέρασε και στην Ευρώπη, με την αγγλική εφημερίδα «Sunday Express», να γίνεται η πρώτη στη Γηραιά Ήπειρο που δημοσίευσε σταυρόλεξο. Ωστόσο, το 1924, εργοδότες της Αγγλίας, κατέκριναν το τη νέα αυτή μόδα. Το θεώρησαν αντιπαραγωγικό, γιατί οι εργάτες εν ώρα εργασίας έλυναν σταυρόλεξα. Έτσι, ζήτησαν από την κυβέρνηση, να απαγορεύσει να δημοσιεύονται σταυρόλεξα στις εφημερίδες και τα περιοδικά της εποχής. Αυτό, βέβαια, δεν σταμάτησε τη «μανία» των σταυρολέξων. Μέχρι τη δεκαετία του 1930, τα σταυρόλεξα είχαν ήδη «κατακτήσει» και τον υπόλοιπο πλανήτη, ανάμεσά του και την Ελλάδα….

Σταυρολεξομανία! Τη δεκαετία του 1920 η σταυρολεξομανία εξαπλώθηκε και στην Ευρώπη και από το 1930 άρχισε να διαδίδεται έντονα και στην Ελλάδα. Οι Richard Simon και Max Schuster ήταν οι πρώτοι που το 1924 εξέδωσαν βιβλίο με σταυρόλεξα, καθώς παρατήρησαν πως έλειπε από την αγορά. Μάλιστα το πουλούσαν μαζί με ένα μολύβι, έτσι ώστε να διευκολύνουν τους αγοραστές. Ωστόσο, δεν έβαλαν το όνομα του εκδοτικού τους οίκου στα λίγα –3.600 – αντίτυπα που τύπωσαν, καθώς είχαν ενδοιασμούς για την επιτυχία της έκδοσης. Η πραγματικότητα τους διέψευσε. Το βιβλίο έκανε τεράστια επιτυχία και εκατομμύρια αντίτυπα πουλήθηκαν στη συνέχεια. Στα τρένα πλέον τοποθετούσαν λεξικά για να ικανοποιούν τους λάτρεις των σταυρόλεξων που αυξάνονταν ραγδαία. Η τρέλα του σταυρόλεξου δεν άργησε να έχει και επικριτές. Οι «Times» του Λονδίνου καυτηρίασαν την κατάσταση σε ένα ρεπορτάζ με τίτλο «Μια σκλαβωμένη Αμερική». Οι βιβλιοθηκάριοι, επίσης, παραπονιόντουσαν, πως οι φανατικοί των σταυρολέξων κατέκλυζαν τις βιβλιοθήκες, ζητώντας εγκυκλοπαίδειες και λεξικά, για να βρουν τις απαντήσεις που θέλουν και εμπόδιζαν τους «κανονικούς» αναγνώστες και σπουδαστές των βιβλιοθηκών. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο τα σταυρόλεξα απέκτησαν νέο ρόλο: να «ξεφεύγει» ο κόσμος από τις συμφορές που διάβαζε στα υπόλοιπα νέα. Τότε ήταν που και οι «New York Times» εξέδωσαν το πρώτο τους σταυρόλεξο και έγιναν η τελευταία μεγάλη εφημερίδα που το έκανε. Μάλιστα, τότε πολλοί Άγγλοι «σταυρολεξάδες», χρησιμοποιήθηκαν από τις συμμαχικές υπηρεσίες αντικατασκοπίας για να σπάνε τους κώδικες των ναζί. Χαρακτηριστικόείναι πως αρχικά στην Ελλάδα τα σταυρόλεξα ονομάζονταν και «σταυρωταί λέξεις», και μάλιστα στην εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο φιλοξενούνταν στη δεύτερη σελίδα του φύλλου, πράγμα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα, πως τα σταυρόλεξα τότε αποτελούσαν βασικό θέμα για μια καθημερινήεφημερίδα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, κυκλοφορούσε το, αμιγώς σταυρολεξικό περιοδικό «Εγκυκλοπαιδικό Σταυρόλεξο», το οποίο δεν κυκλοφορεί πλέον.  Το 1967, κυκλοφόρησε το περιοδικό που άλλαξε τον ρου της σταυρολεξικής ιστορίας στη χώρα μας. Πρόκειται για «Το Τεστ», το οποίο κυκλοφορεί συνεχώςως και σήμερα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, κυκλοφόρησαν δύο ακόμα περιοδικά με σταυρόλεξα, το «Μήπως Γνωρίζετε», με εκδότη τον αείμνηστο Στέλιο Ανεμοδουρά, τον συγγραφέα του θρυλικού «Μικρού Ήρωα», τον «πατέρα», δηλαδή, του Γιώργου Θαλάσση, της Κατερίνας και του Σπίθα. Λίγο καιρό αργότερα, το «Μήπως Γνωρίζετε» έδωσε τη θέση του στον «Γρίφο»,που κυκλοφορεί έως σήμερα επίσης, χωρίς διακοπή. Πριν τον «Γρίφο», αλλά μετά το «Μήπως Γνωρίζετε», κυκλοφόρησε το «Κουΐζ»,με εκδότη τον Ιωάννη Δραγούνη, μεγάλη μορφή στον χώρο των περιοδικών («Ποπάυ», «Ταρζάν», «Κράνος» κ.ά.).  Το «Κουΐζ», όπως και το περιοδικό «Σάββατο», που κυκλοφόρησε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 από τον Στέλιο Ανεμοδουρά, είναι τα άλλα δύο σταυρολεξικά έντυπα, που κυκλοφορούν αδιάκοπα ως σήμερα. Όλα αυτά τα χρόνια κυκλοφόρησαν δεκάδες ακόμα περιοδικά με σταυρόλεξα, αλλά για λίγα, σχετικά, τεύχη, όπως το «Μπίνγκο ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ», με εκδότη τον Γ. Χατζηδημητρίου, που κυκλοφόρησε το 1978 και άλλα για πολλά χρόνια, όπως το «Λύσε το»,του Στέλιου Ανεμοδουρά.

Η… μανία του σταυρολέξου τη δεκαετίατου 1980, μεταφέρθηκε και στην τηλεόραση με το «Ζωντανό Σταυρόλεξο», που παρουσίαζε η Ξένια Καλογεροπούλου. Πρεμιέρα έκανε στις 6/3/1983 και γνώρισε τεράστια επιτυχία ως το 1986 που ολοκληρώθηκε η προβολή του.

Σταυρόλεξα όμως υπάρχουν πολλά και οι διάφοροι τύποι τους είναι οι εξής :

• Κλασσικά σταυρόλεξα, όπου δίνονται ξεχωριστά πίνακας και ορισμοί. Οι ορισμοί επίσης διαχωρίζονται σε αυτούς που περιγράφουν λέξεις που γράφονται οριζόντια μέσα στο σταυρόλεξο (οριζοντίως)και σε αυτούς που είναι για λέξεις που γράφονται κάθετα (καθέτως).
• Σκανδιναβικά σταυρόλεξα, όπου οι ορισμοί περιλαμβάνονται μέσα στον πίνακα, τυπωμένοι μέσα στα τετραγωνάκια που σε ένα κλασικό σταυρόλεξο θα ήταν μαύρα. Εννοείται πως τα τετράγωνα σε αυτό το είδος σταυρόλεξου έχουν μεγαλύτερο μέγεθος.
• Κρυπτογραφικά σταυρόλεξα, όπου δεν υπάρχουν ορισμοί, αλλά σε κάθε γράμμα της αλφαβήτου αποδίδεται αυθαίρετα ένας αριθμός (π.χ. Ε=5, Κ=2, Α=9 κ.ο.κ.). Ο λύτης καλείται να βρει, με τη βοήθεια μιας αρχικής λέξης που δίνεται στο σταυρόλεξο, τις αντιστοιχίες αριθμών-γραμμάτων έτσι ώστε το σταυρόλεξο να βγάζει τελικά νόημα.
• Λευκά σταυρόλεξα, όπου δεν υπάρχουν μαύρα τετράγωνα (συνήθως όμως ο αριθμός τους οριζοντίως ή καθέτως δίνεται στους ορισμούς) και ο λύτης καλείται να βρει, εκτός από τις λέξεις, και τη θέση των μαύρων τετραγώνων.
• Ιταλικά σταυρόλεξα, όπου οι λέξεις δεν είναι διαταγμένες σε έναν «ν Χ ν» πίνακα, αλλά διασταυρώνονται ελεύθερα πάνω στο επίπεδο.

Σήμερα τα σταυρόλεξα υπάρχουν παντού. Μελέτη από το Ιατρικό κολλέγιο Άλμπερτ Αϊνστάιν στη Νέα Υόρκη αναφέρει, πως οι ηλικιωμένοι που λύνουν σταυρόλεξα μειώνουν τον κίνδυνο άνοιας κατά πολύ. Η ιδιαιτερότητα του σταυρόλεξου έγκειται στο γεγονός, ότι συνδυάζει δύο τύπους παιχνιδιών με λέξεις, τους «γρίφους» και τα «τετράγωνα λέξεων».

Επομένως, τα σταυρόλεξα «εξαναγκάζουν» το μυαλό, να λύσει ταυτόχρονα δύο τέτοια προβλήματα, συνδυάζοντας την οπτικό-χωρική ικανότητα του μυαλού, με τη λογική ικανότητα. Δεν είναι τυχαίο που μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης δεν έχουν καταφέρει ακόμα, να είναι καλύτερα, από τον καλύτερο λύτη σταυρολέξων.

Επομένως, τα σταυρόλεξα μας μορφώνουν, βοηθούν την υγεία μας και πάνω απ’ όλα μας διασκεδάζουν, οπότε είναι ένα χόμπι, που σίγουρα πρέπει, να το εκτιμήσουμε περισσότερο!

Πηγές:  http://www.mixanitouxronou.gr , https://www.idifono.gr

Για τον Πολιτιστικό Σύλλογο ΠέZο: 

Γιατρά Μαρίνα – Κων/να Κίτσου

Επιμέλεια: Ντάβαρης Παναγιώτης