Ιάννης Ξενάκης… Αφιέρωμα

(Για τα 20 χρόνια από το θάνατό του)

Παιδί της εμπορικής αστικής τάξης της διασποράς ο Ιάννης Ξενάκης γεννήθηκε στις 29 Μαΐου του 1922 στη Βράιλα της Ρουμανίας. Ο πατέρας του, Κλέαρχος έκανε εξαγωγικό και εισαγωγικό εμπόριο, ενώ η μητέρα του, Φωτεινή, Λημνιά την καταγωγή, έπαιζε ερασιτεχνικά πιάνο και ζωγράφιζε. Εκτός από τον Ιάννη, το ζεύγος Ξενάκη απέκτησε δύο ακόμη γιους, τον Ιάσωνα (γενν. 1923), που έγινε ο φιλόσοφος Ιάσων Ξενάκης και τον Κοσμά (γενν. 1925), που έγινε ο ζωγράφος Κοσμάς Ξενάκης. Η μητέρα του πέθανε από ιλαρά, όταν ο Ξενάκης ήταν πέντε ετών, αλλά πρόλαβε να του εμφυσήσει την αγάπη της για τη μουσική. Ο Κλέαρχος Ξενάκης έστειλε τα παιδιά του στην Ελλάδα οικότροφα στην Αναργύρειο Σχολή Σπετσών.

Το 1938 μετακόμισε στην Αθήνα, προκειμένου να προετοιμαστεί για τις εισαγωγικές εξετάσεις στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ). Παράλληλα έπαιρνε μαθήματα αρμονίας και αντίστιξης με τον Αριστοτέλη Κουντούρωφ, μαθητή του Ιππολίτοφ-Ιβάνοφ, κάνοντας και τις πρώτες συνθετικές του απόπειρες. Τότε άρχισε επίσης να μελετά τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, κυρίως τον Πλάτωνα. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι από αυτή την ηλικία ενδιαφερόταν για τη σχέση των μαθηματικών και της μουσικής, προσπαθώντας να βρει πώς θα μπορούσαν να εφαρμοστούν μαθηματικά μοντέλα στην Τέχνη της Φούγκας του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, έτσι ώστε οι μουσικές δομές να παρασταθούν με γραφήματα ως οπτικές αντιστοιχίες της μουσικής.

Το 1940 πέτυχε την εισαγωγή του στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ, παρόλο που δεν ήθελε να γίνει πολιτικός μηχανικός ή αρχιτέκτονας, όπως ο ίδιος είχε δηλώσει. Κατάφερε όμως με αυτή του την επιλογή να συνδυάσει σε κάποιο βαθμό τα δικά του ενδιαφέροντα (Μουσική, Μαθηματικά, Φυσική) με τις επιθυμίες του πατέρα του, ο οποίος ήθελε να τον στείλει στην Αγγλία να σπουδάσει Ναυπηγική. Την ίδια χρονιά εντάχθηκε στο, παράνομο τότε, KKE, ενώ αργότερα (1943) έγινε γραμματέας της ΕΠΟΝ Πολυτεχνείου. Πάλεψε ενάντια στην Κατοχή της χώρας μας μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ και της ΕΠΟΝ, ενώ υπήρξε στέλεχος της θρυλικής ομάδας «Λόρδος Βύρων» του Ιερού Λόχου των σπουδαστών. Για την αντιστασιακή δράση του φυλακίστηκε από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς, αλλά και από τους Άγγλους. Κατά τη συμμετοχή του στα Δεκεμβριανά ως ομαδάρχης του Λόχου Σπουδαστών «Λόρδος Μπάιρον» τραυματίστηκε σοβαρά από θραύσμα αγγλικής οβίδας, με αποτέλεσμα να χάσει το αριστερό του μάτι και να παραμορφωθεί η αριστερή πλευρά του προσώπου του. Στο λαβωμένο πρόσωπό του είχαν αποτυπωθεί τα μαρτύρια και οι οδύνες των αγωνιστών του λαϊκού κινήματος

Το 1940 πέτυχε την εισαγωγή του στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ, παρόλο που δεν ήθελε να γίνει πολιτικός μηχανικός ή αρχιτέκτονας, όπως ο ίδιος είχε δηλώσει. Κατάφερε όμως με αυτή του την επιλογή να συνδυάσει σε κάποιο βαθμό τα δικά του ενδιαφέροντα (Μουσική, Μαθηματικά, Φυσική) με τις επιθυμίες του πατέρα του, ο οποίος ήθελε να τον στείλει στην Αγγλία να σπουδάσει Ναυπηγική. Την ίδια χρονιά εντάχθηκε στο, παράνομο τότε, KKE, ενώ αργότερα (1943) έγινε γραμματέας της ΕΠΟΝ Πολυτεχνείου. Πάλεψε ενάντια στην Κατοχή της χώρας μας μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ και της ΕΠΟΝ, ενώ υπήρξε στέλεχος της θρυλικής ομάδας «Λόρδος Βύρων» του Ιερού Λόχου των σπουδαστών. Για την αντιστασιακή δράση του φυλακίστηκε από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς, αλλά και από τους Άγγλους. Κατά τη συμμετοχή του στα Δεκεμβριανά ως ομαδάρχης του Λόχου Σπουδαστών «Λόρδος Μπάιρον» τραυματίστηκε σοβαρά από θραύσμα αγγλικής οβίδας, με αποτέλεσμα να χάσει το αριστερό του μάτι και να παραμορφωθεί η αριστερή πλευρά του προσώπου του. Στο λαβωμένο πρόσωπό του είχαν αποτυπωθεί τα μαρτύρια και οι οδύνες των αγωνιστών του λαϊκού κινήματος.

Για τον τραυματισμό του, ο Μανώλης Κορνήλιος, συναγωνιστής του Ι. Ξενάκη, εξιστορεί πώς τραυματίστηκε το Δεκέμβρη του ’44.

«Μια μεγάλη μάχη του Δεκέμβρη, ήταν εκείνη του λόχου φοιτητών “Λόρδος Μπάιρον”, στην οδό Διδότου. Η εντολή ήταν: “Το Μεταξουργείο απειλείται. Ο εχθρός να στρέψει την προσοχή του προς το Κολωνάκι”. Καταλάβαμε το τετράγωνο Χαρ. Τρικούπη- Ναυαρίνου-Μαυρομιχάλη-Διδότου. Ορμητήριό μας η πολυκατοικία Διδότου 47.Η αντικρινή μας γωνία ήταν παρατηρητήριο του αντιπάλου. Από το παρατηρητήριο εκείνο πρέπει να έδωσαν το στίγμα μας. Το άλλο πρωί, από την κατεύθυνση της Ακρόπολης, κατά την εκτίμησή μας, ένα βλήμα όλμου έπεσε δοκιμαστικά, με αρκετή ευστοχία, στον ακάλυπτο χώρο-αυλή πίσω από τη Διδότου 47. Ήταν εκεί μια μικρή ομάδα, πλαγιοφύλακές μας, με επικεφαλής τον Γιάννη Ξενάκη, φοιτητή τότε του Πολυτεχνείου. Ήταν εκείνη την ώρα εκεί και δυο νεαρά παιδιά, που είχαν τρυπώσει την αυγή στο τετράγωνο για να μας φέρουν τροφή, τρία μερόνυχτα ήμασταν νηστικοί και άυπνοι. Και τα δυο αυτά παιδιά σκοτώθηκαν από τον όλμο. Το ένα ήταν η Ελευθερία Λιονάκη, από την Κρήτη, του άλλου δεν έμαθα το όνομα. Το τρίτο θύμα ήταν ο Ξενάκης. Του είχε φύγει το μισό πρόσωπο, αριστερά. Το πώς διακομίστηκε σε νοσοκομείο, στις συνθήκες εκείνες, ήταν σίγουρα ένας άθλος. Λίγο μετά τον όλμο, κυκλωθήκαμε από τανκς. Αμυνθήκαμε έως τη νύχτα και επιχειρήσαμε “μυθιστορηματική έξοδο”».

Λόγω της αντιστασιακής του δράσης και των γενικότερων συνθηκών της εποχής, οι σπουδές του γίνονταν μετ’ εμποδίων μέχρι και το 1946. Τότε υποστήριξε επιτυχώς την διπλωματική του εργασία με θέμα το ενισχυμένο σκυρόδεμα, ολοκληρώνοντας τις σπουδές του. Λίγο αργότερα παρουσιάστηκε στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου, περιμένοντας να απαλλαγεί από τη στρατιωτική θητεία ή να υπηρετήσει ως βοηθητικός λόγω του τραυματισμού του, αλλά κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Απειλούμενος με σύλληψη και φοβούμενος την εξορία στη Μακρόνησο, δραπέτευσε με πλαστό διαβατήριο στην Ιταλία, οπότε και καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο για λιποταξία. Από την Ιταλία, με την βοήθεια Ιταλών κομμουνιστών πέρασε στη Γαλλία και έφτασε τελικά στο Παρίσι, όπου και εγκαταστάθηκε το 1947.Στο Παρίσι, με τη μεσολάβηση του Γιώργου Κανδύλη, ο Ξενάκης προσλήφθηκε από τον γνωστό αρχιτέκτονα Λε Κορμπυζιέ, για τον οποίον εργάστηκε μέχρι και το 1959. Παράλληλα αναζητούσε δασκάλους για να συνεχίσει τα μαθήματα σύνθεσης. Οι πρώτοι στους οποίους απευθύνθηκε ήταν οι Αρτύρ Ονεγκέρ και Νταριούς Μιγιώ, μέλη της «ομάδας των Έξι».

Ο Ξενάκης όμως δεν ήταν διατεθειμένος να διδαχθεί τους ακαδημαϊκούς κανόνες της αρμονίας και της αντίστιξης. Σύντομα συγκρούστηκε με τον Ονεγκέρ, ο οποίος δεν αποδεχόταν τις ιδέες του.Ο ίδιος περιγράφει έναν έντονο διαπληκτισμό που είχε με τον Ονεγκέρ στο πρώτο μάθημα, όταν ο τελευταίος τον σταμάτησε την ώρα που έπαιζε στο πιάνο μία σύνθεσή του, επειδή άκουσε παράλληλες πέμπτες και όγδοες. Ο Ξενάκης του απάντησε: «Μα, μου αρέσουν!». Ο Ονεγκέρ τότε τον ταπείνωσε μπροστά στους υπόλοιπους μαθητές λέγοντάς του ότι «αυτό δεν είναι μουσική» και τα πνεύματα οξύνθηκαν.

Η Νάντια Μπουλανζέ, στην οποία απευθύνθηκε επίσης ο Ξενάκης, είδε μερικά έργα του και του εξέφρασε την αδυναμία της να αναθεωρήσει τις απόψεις της στην ηλικία της ή να «ξεκινήσει για χάρη του από την αρχή».Τη λύση στις μουσικές του αναζητήσεις την έδωσε τελικά ο Ολιβιέ Μεσιάν, ο οποίος ήταν ο πρώτος που κατάλαβε τις μουσικές ιδιαιτερότητες του Ξενάκη, λέγοντάς του ότι δεν χρειάζεται να μελετήσει αρμονία και αντίστιξη. 

Ο ίδιος ο Μεσιάν θυμάται μάλιστα ότι τον συμβούλεψε: «Είσαι σχεδόν 30 χρονών, έχεις την τύχη να είσαι Έλληνας,αρχιτέκτονας και μεγνώσεις εφαρμοσμένων μαθηματικών. Εκμεταλλεύσου τα αυτά. Κάν’ τα στη μουσική σου». Τα μόνα μαθήματα, που του πρότεινε να παρακολουθήσει μαζί του, ήταν μουσικής αισθητικής και ανάλυσης, στο Κονσερβατουάρ του Παρισιού. Πράγματι, ο Ξενάκης άρχισε να παρακολουθεί το 1952 μαθήματα με τον Μεσιάν, ενώ στον λιγοστό ελεύθερό του χρόνο συνέθετε. Εκείνη την περίοδο γνώρισε και τη Φρανσουάζ, τη γνωστή σήμερα μυθιστοριογράφο Φρανσουάζ Ξενάκη, την οποία παντρεύτηκε το 1953 και με την οποία απέκτησε μία κόρη, τη Μάχη.

Η γνωριμία του με την συναγωνίστριά του Φούλα Χατζιδάκη (συγγραφέα, μεταφράστρια και κριτικό) έγινε, όταν εξόριστοι και οι δυο κατοίκησαν ένα διάστημα στο ίδιο ξενοδοχείο, στο Παρίσι, στην οδό Claude Bernard 26. Έκτοτε διατήρησαν μακρόχρονη αλληλογραφία. Μάλιστα στα κατάλοιπα της Φούλας Χατζιδάκη, σώθηκαν, φυλαγμένα με προσοχή, λίγα γράμματα του Ιάννη Ξενάκη, χρονολογημένα από το Μάρτιο του 1948, το πρώτο, ως τον Ιούλιο του 1964, το τελευταίο, τα οποία αποτελούν ιστορικά τεκμήρια για τις αναζητήσεις, τις επιρροές, τις σκέψεις και το ιστορικό περιβάλλον των δύο πνευματικών ανθρώπων.

Σήμερα, 20 χρόνια από τον θάνατό του, έχει αξία να δούμε αυτά τα γράμματα (κρατάμε την ορθογραφία του συνθέτη). Από το 1960, ο Ξενάκης αφιερώνεται ψυχή τε και σώματι στη σύνθεση, έχοντας ολοκληρώσει μια σειρά πρωτοποριακών αρχιτεκτονικών κατασκευών που του είχε αναθέσει ο Λε Κορμπυζιέ, με σημαντικότερο το Περίπτερο της Philips για τη διεθνή έκθεση των Βρυξελλών του 1958, μία από τις πρώτες πολυμεσικές εγκαταστάσεις στον κόσμο. Είχε προηγηθεί η παρουσίαση του έργου του Μεταστάσεις (1955), το οποίο προκάλεσε αίσθηση, σηματοδοτώντας την αρχή της «στοχαστικής μουσικής». Εδώ το απόσπασμα Ladies Close Your Eyes Παράλληλα, ο Ξενάκης δημοσίευε τα πρώτα κείμενά του σε διάφορα περιοδικά, εκφράζοντας τη φιλοσοφία του για τη μουσική, δημιουργώντας νέους όρους και μουσικές κατηγορίες, ενώ άσκησε έντονη κριτική στη σειραϊκή μουσική με το κείμενό του «Η κρίση της σειραϊκής μουσικής», μετατρέποντας με αυτόν τον τρόπο σε εχθρούς του τους Πιερ Μπουλέζ και Καρλχάιντς Στοκχάουζεν, δεσπόζουσες προσωπικότητες της πρωτοποριακής ευρωπαϊκής μουσικής σε Γαλλία και Γερμανία αντίστοιχα, οι οποίοι τον αποκάλεσαν «ηλίθιο».

 Ο Ιάννης Ξενάκης μπόρεσε να επισκεφτεί τη χώρα του μετά από 27 ολόκληρα χρόνια, το 1974. Η χώρα που λάτρεψε, που μελέτησε, που έκανε μουσική, που ύμνησε. Με ακόμη μεγαλύτερη καθυστέρηση, στις 23/1/2001, αναγορεύτηκε ως επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.Το τελευταίο έργο του είχε ως τίτλο το τελευταίο γράμμα του ελληνικού αλφάβητου. Το «Ωμέγα» ήταν αυτό που έμελλε να κλείσει τον κύκλο της μεγάλης δημιουργικής περιπέτειάς του, καθώς σταμάτησε να συνθέτει το 1997, λόγω σοβαρών προβλημάτων υγείας.

Ο Ιάννης Ξενάκης πέθανε τα ξημερώματα της 4ης Φεβρουαρίου 2001, σε ηλικία 78 ετών και μετά από μακρόχρονες περιπέτειες με την υγεία του. Η σορός του αποτεφρώθηκε στην υπόγεια κρύπτη του κοιμητηρίου Περ Λασαίζ στο Παρίσι χωρίς θρησκευτική τελετή, σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία.Μαζί με τη φύση, στο έργο του πρωτοπόρου συνθέτη, βρήκαν τη θέση τους και ήχοι ανθρωπογενείς, όπως ο ήχος μιας διαδήλωσης. Σαν αυτές που και ο ίδιος ως μαχόμενος ΕΠΟΝίτης είχε ζήσει… Το έργο του είναι πολύ μεγάλο και αποτελεί πρόκληση ανακάλυψή του. 

Επιμέλεια: Γιάννης Αγγέλου  αλτ.gr

Πηγές:  www.rizospastis.gr, www.sansimera.gr,  www.tovima.gr,   www.tanea.gr,   www.ert.gr

παρουσιαση Γιωργος  Αντωνακακης