Αν θέλεις να αλλάξεις τον εαυτό σου, ξεκίνα αλλάζοντας το περιβάλλον σου

Τα τελευταία 40 τουλάχιστον χρόνια, όσο πάει πίσω η μνημη μου, πιθανόν υπό την επίδραση ενός εκλαικευμένου και απλοποιημένου «λογικού» μοντέλου του Ανθρώπου, η επικρατούσα άποψη είναι ότι «το κλειδί της πάσης ευτυχίας και επιτυχίας» είναι μέσα σου. Αν αλλάξεις τον εαυτό σου και ταν τρόπο που βλέπεις τα πράγματα (π.χ. Γνωστικο –Συμπεριφορική ψυχοθεραπεία), τότε θα επιτύχεις αυτά που θέλεις ή θα είσαι πιο ευτυχισμένος.
Αυτό που διαφεύγει από τις τύπου ευχής εκφράσεις «σκέψου θετικά», «μη σκέφτεσαι αρνητικά», «ισχυρή θέληση», «δυνατός χαρακτήρας», «ελεύθερη βούληση», «μην αγχώνεσαι», «η λύση είναι μέσα σου» κ.ο.κ., είναι η βιολογική υπόσταση του ανθρώπου και η ψυχο-φυσιολογία του. Το τι είμαστε και το τι αντιλαμβανόμαστε σε κάθε περίσταση έχει άμεση σχέση με τα βιώματα μας από τη γέννησή μας, ένα άθροισμα των συσσωρευμένων αλληλεπιδράσεων μας με το περιβάλλον μας.
Ήδη από την αρχαιότητα σε πολλές περιοχής του κόσμου (Ινδία, Κίνα, Ελλάδα), οι φιλόσοφοι πολύ εύστοχα παρατήρησαν ότι το πιο δύσκολο πράγμα για τον Άνθρωπο είναι η γνώση του εαυτού του –γνώθι σαυτόν.

Αλλά γιατί γίνεται αυτό; Με ποιον τρόπο συνηγορεί αυτό στο επιχείρημα ότι το περιβάλλον και όχι ο ίδιος ο εαυτός μας είναι το κλειδή στην οποιαδήποτε αλλαγή;
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν την επιχειρηματολογία μας αρχίζοντας από αυτό που ονομάζουμε ως την βιολογία του Ανθρώπου. Φαντάζομαι ότι αποτελεί κοινή αποδοχή ότι η οδός όλων των επίκτητων πληροφοριών/γνώσεων ενός ανθρώπου αποτελούν τα αισθητήρια του όργανα (μάτια, αυτιά, μύτη, γλώσσα με του γευστικούς κάλυκες κ.ο.κ.). Αυτό που διαπιστώνει κανείς εύκολα είναι ότι όλα τα προαναφερθέντα όργανα είναι στραμμένα προς τα «έξω». Οι κόρες των ματιών είναι γυρισμένες προς τα έξω και όχι προς το κεφάλι, και το ίδιο ισχύει και για τα άλλα βασικά αισθητήρια όργανα. Μας ενοχλεί περισσότερο όταν το σκόρδο το φάει ο σύντροφός μας παρά αν το φάμε εμείς οι ίδιοι, μπορούμε να δούμε αν πετάει το μαλλί του διπλανού μας αλλά όχι το δικό μας, ακούμε διαφορετικά τη φωνή μας απ’ότι την ακούνε οι άλλοι κ.ο.κ.
Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι μέσα από την εξελικτική μας πορεία, προφανώς λόγω της σημασίας του για την επιβίωσή μας, δόθηκε πολύ μεγαλύτερο βάρος στο περιβάλλον του ατόμου και όχι στο ίδιο το άτομο. Είναι κρισιμότερο να ακούσω μια αρκούδα που πλησιάζει ή ένα πιθανό θήραμα παρά την καρδιά μου. Ή αλλιώς, ο βιολογικός ορισμός της νοημοσύνης ενός οργανισμού -η ικανότητά του να προσαρμόζεται στο εκάστοτε περιβάλλον, σφυρηλάτησε πολύ ισχυρά τη σχεδόν πάντα ασυνείδητη προσαρμογή μας στα περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Ειδικά οι τελευταίες εξελίξεις στο χώρο των νευροεπιστημών, μέσω της ανακάλυψης των mirrorneurons (νευρώνες καθρέφτες), επιβεβαιώνουν αυτό που ήδη γνωρίζαμε σε συμπεριφορικό επίπεδο ως η μάθηση μέσω παρατήρησης. Δηλαδή ή έμφυτη και ακούσια κινητική αναπαράσταση σε επίπεδο νευρώνων (διέγερση των αντίστοιχων κινητικών εγκεφαλικών περιοχών), ως αποτέλεσμα της απλής παρατήρησης κάποιου άλλου που εκτελεί ένα κινητικό έργο. Με άλλη διατύπωση, είτε το κάνω εγώ, είτε απλά βλέπω να το κάνει κάποιος άλλος, ενεργοποιεί τις ίδιες κινητικές περιοχές του εγκεφάλου.
Μοναδική εξαίρεση σε αυτή την ασυνείδητη και βιολογικά αυτοματοποιημένη προσαρμογή/αντίδραση στο περιβάλλον μας, αποτελεί η συνειδητή προσπαθεια/αναστοχασμός σε κάποιες λίγες στιγμές όπου η ασυνείδητη, αυτοματοποιημένη αντίδρασή μας δεν έχει το επιθυμητό ή αναμενόμενο αποτέλεσμα (Martin Heidegger). Δυστυχώς όμως , φαίνεται ότι η ικανότητά μας να επεξεργαστούμε κάτι συνειδητά αποτελεί ένα μικρό μόνο κλάσμα των όλων ενεργειών μας, γύρω στο 6%.
Ως εκ τούτου, νομίζω ότι πλέον είναι αρκετά ξεκάθαρο ότι αν θέλουμε να επιφέρουμε σημαντικές και σταθερές στο χρόνο αλλαγές στον εαυτό μας, θα πρέπει να εκμεταλλευτούμε αυτό το «μικρό παράθυρο» συνειδητότητας σε παρεμβάσεις που θα στοχεύουν το άμεσο περιβαλλον μας, με την προσδοκία ότι αυτό στη συνέχεια θα οδηγήσει σε σταθερές και αβίαστες, χωρίς μεγάλο νοητικό κόστος (χωρίς συνειδητή προσπάθεια) αλλαγές.
Ένα παράδειγμα μιας τέτοιας παρέμβασης είναι το εξής: Ας υποθέσουμε ότι ένα αγαπημένο σας πρόσωπο καμπουριάζει και του το λέτε προκειμένου να ισιώσει την πλάτη του. Κάθε φορά λοιπόν που του κάνετε τη σχετική παρατήρηση, το αγαπημένο σας πρόσωπο διορθώνει τη στάση του σώματός του (εκείνη τη στιγμή) και το κρατάει ίσιο για όσο το έχει στο νου του (συνειδητή σκέψη). Μετά από λίγο όμως ξεχνιέται, φεύγει ο νους του και επανέρχεται στην αρχική, καμπουριαστή στάση του. Το ίδιο πράγμα μπορεί να επαναλαμβάνεται πολλές φορές, με το ίδιο πάντα αποτέλεσμα (την επαναφορά του στη λάθος καμπουριαστή στάση του), καθώς αδυνατεί να διατηρήσει τη πληροφορία αυτή στη συνειδησή του για πολλή ώρα και περνάει σε αυτόματο (ασυνείδητο) mode. Η αποτελεσματική διαχείρηση της γνώσης και εκμετάλευσης του γεγονότος ότι η συνειδητότητα κρατάει για πολύ λίγο, θα ήταν μέσα στο «μικρό αυτό παράθυρο συνειδητότητας» να φτιάξουμε ή να παραγγείλουμε μια ειδική φανέλα ή ιμάντες που θα αναγκάσουν το αγαπημένο μας πρόσωπο να κρατάει ίσια την πλάτη του, είτε το θυμάται (το έχει στο νου) είτε όχι (ασυνείδητη συμπεριφορά).
Με άλλα λόγια, το μικρό (χρονικά) διάστημα συνειδητότητας εκ μέρους μας, συνέβαλε στο να προωθήσει μία τέτοια περιβαλλοντική αλλαγή (η ειδική φανέλα) που κατέστησε δυνατή την αλλαγή προς το επιθυμητό αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του αγαπημένου μας προσώπου.

Δήμος Οδυσσέας, Ψυχολόγος.